Dwie micwot nakaza? Moj?esz Izraelowi, jako obowi?zuj?ce ich po wej?ciu do Ziemi Izraela: 1) wystawienie dwunastu kamieni, na kt?rych zapisane b?d? wszystkie prawa Tory, 2) ceremonia wypowiedzenia formu? b?ogos?awie?stwa i przekle?stwa na g?rze Geryzym i na g?rze Ebal.
Oto pierwsza micwa –
?I nakaza? Moj?esz wobec starszych Israela ludowi, i rzek?: ?przestrzegajcie wszystkich przekaza?, kt?re wam przykazuje dzisiaj! I b?dzie, gdy przeprawicie si? za Jarden, do ziemi, kt?r? Wiekuisty, B?g tw?j, ci oddaje?:? wystawisz sobie wtedy kamienie wielkie, i owapnisz je wapniem. I napiszesz na nich wszystkie s?owa zakonu tego, gdy si? przeprawisz, aby? wszed? do ziemi, kt?r? Wiekuisty, B?g tw?j, oddaje tobie, – do ziemi op?ywaj?cej mlekiem i miodem, jako ci przyrzek? Wiekuisty, B?g ojc?w twoich. Gdy tedy przeprawicie si? za Jarden, wystawicie te kamienie, o kt?rych przykazuje wam dzisiaj, na g?rze Ebal, i owapnicie je wapnem …I napiszesz na kamieniach owych wszystkie s?owa zakonu tego bardzo jasno.? (Dwarim 27: 1-4, 8)
Istotnie, Jehoszua ben Nun wype?nia owo przykazanie i stawia kamienie po dotarciu do Izraela. Na podstawie wyja?nie? Talmudu wiemy, i? postawi? on dwana?cie kamieni w trzech r??nych miejsach i na wszystkich wypisa? prawa Tory:
1. Pierwsze z owych miejsc znajduje si? w korycie rzeki Jordan, tam gdzie Izrael przekroczy? rzek?, jako przypomnienie dla przysz?ych pokole?, w kt?rym to miejscu ich przodkowie weszli do Izraela, tak by znali oni cud wej?cia do Erec Israel.
W Talmudzie miejsce to wspomniane jest jako miejsce w kt?rym nale?y wypowiedzie? b?ogos?awie?stwo za cud jaki si? tam dokona? ?
?Nasi Rabini nauczali: Cz?owiek, kt?ry zobaczy miejsce przekroczenia Morza Czerwonego, lub r?wniny Jordanu…za wszystko to powinien wyrazi? swe dzi?kczynienie i? chwali? Wszechmog?cego (Brachot 54a)
Na czym polega? ?w cud? Jak wygl?da?o przej?cie przez Jordan?
Oto opis Jehoszui ?
?Gdy wi?c lud wyruszy? ze swoich namiot?w, by przeprawi? si? przez Jordan, kap?ani nios?cy Ark? Przymierza szli na czele ludu.??Zaledwie nios?cy ark? przyszli nad Jordan, a nogi kap?an?w nios?cych ark? zanurzy?y si? w wodzie przybrze?nej – Jordan bowiem wezbra? a? po brzegi przez ca?y czas ?niwa -??zatrzyma?y si? wody p?yn?ce z g?ry i utworzy?y jakby jeden wa? na znacznej przestrzeni od miasta Adam le??cego w pobli?u Sartan, podczas gdy wody sp?ywaj?ce do morza Araby, czyli Morza S?onego, oddzieli?y si? zupe?nie, a lud przechodzi? naprzeciw Jerycha. Kap?ani nios?cy Ark? Przymierza Pa?skiego stali mocno na suchym ?o?ysku w ?rodku Jordanu, a tymczasem ca?y Izrael szed? po suchej ziemi, a? wreszcie ca?y nar?d sko?czy? przepraw? przez Jordan.? (Ksi?ga Jozuego 3: 14-17).
2. ?Drugie miejsce umiejscowienia kamieni to Gilgal ? tam, gdzie znajdowa? si? pierwszy ob?z Izraelit?w po przekroczeniu Jordanu
3. Trzecie miejsce to g?ry wypowiadania formu? b?ogos?awie?stwa i? przekle?stwa, g?ra Geryzym i g?ra Ebal, po?o?one niedaleko miasta Szchem, miejsce gdzie lud zosta? wezwany przez Jehoszu? do wys?uchania b?ogos?awie?stw i przekle?stw…Tam r?wnie? po?o?onych zosta?o dwana?cie kamieni.
W jakim celu stawiane by?y owe kamienie? Jehoszua wyja?nia ludowi ?
?Rzek? on wtedy do Izraelit?w: “Je?eli kiedy? potomkowie wasi zapytaj? ojc?w swoich: “Co oznaczaj? te kamienie?” -??wy pouczycie syn?w swoich, m?wi?c: Izrael przeszed? przez ten Jordan jak po suchej ziemi,? gdy? Haszem, B?g wasz, wysuszy? przed wami wody Jordanu, a? przeszli?cie, podobnie jak to uczyni? Haszem, B?g wasz, z Morzem Czerwonym, kt?re osuszy? przed naszymi oczami, a? przeszli?my.? Wszystkie ludy ziemi powinny pozna?, ?e pot??na jest r?ka Wiekuistego, a wy sami zawsze powinni?cie si? ba? Wszechmog?cego, Boga waszego.? (Ksi?ga Jozuego 4: 21-24)
To by?a pierwsza micwa obowi?zuj?ca po wej?ciu do Ziemi Izraela.
**
Micwa druga ? zebranie ludu na g?rach Gezyrym i Ebal i wypowiedzenie b?ogos?awie?stw i przekle?stw. Oto owe przykazanie w s?owach z naszej parszy ?
?I przykaza? Moj?esz ludowi dnia tego i rzek?: ci stan? dla b?ogos?awie?stwa ludowi, na g?rze Geryzym, gdy przeprawicie si? za Jordan: Szymeon i Lewi, i Jehuda, i Isachar, i Josef, i Binjamin. Ci za? stan? dla przeklinania na g?rze Ebal: Reuben, Gad i Aszer, i Zebulun, Dan i Naftali. I ozw? si? Lewici i powiedz? do ka?dego z Izraelit?w, g?osem dono?nym: ?Przekl?ty ka?dy, kto zrobi rze?b?, albo odlew, wstr?tne Wiekuistemu, dzie?o r?k mistrza, a ustawi w skryto?ci!? I odezwie si? wszystek lud, i powie: Amen. ?Przekl?ty, kto zniewa?a ojca swego, albo matk? swoj?!?I powie wszystek lud: Amen. ?Przekl?ty, kto przesuwa granic? bli?niego swego!? I powie szystek lud: Amen. ?Przekl?ty, kto zwodzi ?lepego z drogi!? I powie wszystek lud: Amen. ?Przekl?ty, kto nagina prawo cudzoziemca, sieroty i wdowy?. I powie wszystek lud: Amen.? (Dwarim 27: 11-19)
I tak dalej i dalej, wymienia Tora jedena?cie przekle?stw. A? do ostatniego ?
?Przekl?ty, kto nie dotrzyma s??w zakonu tego, aby je spe?nia?!? I powie wszystek lud: Amen.? (Dwarim 27: 26)
Miszna opisuje jak ceremonia ta wygl?da?a ?
?W jaki spos?b wypowiadano b?ogos?awie?stwa i przekle?stwa? Kiedy Izrael przekroczy? Jordan i doszed? do g?ry Geryzym i g?ry Ebal, po?o?one w Samarii (niedaleko Szchem, znajduj?cego si? w s?siedztwie d?bu More… Sze?? plemion wesz?o na g?r? Geryzym, sze?? plemion wesz?o na g?r? Ebal, a kap?ani i Lewici wraz z Ark? stacjonowali poni?ej, po?rodku, kap?ani otaczaj?c Ark?, Lewici [otaczaj?c] kap?an?w, i ca?y Izrael po tej i po tamtej stronie…Zwr?cili swe twarze w kierunku g?ry Gezyrym i rozpocz?li b?ogos?awie?stwem: ?B?ogos?awiony b?dzie ka?dy, kto nie zrobi rze?by, albo odlewu? (odwr?cone Dwarim 27:15), i oba zgrupowania [na obu g?rach] odpowiedzia?y: Amen. Nast?pnie zwr?cili swe twarze w kierunku g?ry Ebal i rozpocz?li przekle?stwem: ?Przekl?ty ka?dy, kto zrobi rze?b?, albo odlew? ), i oba zgrupowania odpowiedzia?y: Amen. [Tak kontynuowali] a? wypowiedzieli wszystkie b?ogos?awie?stwa i przekle?stwa. Nast?pnie przynie?li kamienie, zbudowali o?tarz i pokryli je tynkiem i wyryli na nim wszystkie s?owa Tory, w siedemnasty j?zykach…?(Sota 32a)
Jak wiele pyta? stawia Rabin Remu odno?nie owych przykaza?… Zobaczmy niekt?re z nich ?
a) Dlaczego w?a?nie te micwot a nie inne znalaz?y si? w tre?ci b?ogos?awie?stw i przekle?stw? Istnieje tak wiele innych, wa?niejszych przykaza? w Torze, kt?re nie zosta?y w??czone do wypowiadanych formu?.
b) W Torze zapisane s? jedynie formu?y ?Przekl?ty ka?dy, kto …? pomimo, i? Gemara uczy nas, ?e istnia?y r?wnie? formu?y ?B?ogos?awiony b?dzie…?, dlaczego Tora nie zapisa?a r?wnie? formu?y b?ogos?awie?stwa…r?wnolegle do przekle?stwa?
c) Przekle?stwo ostatnie – ?Przekl?ty, kto nie dotrzyma s??w zakonu tego, aby je spe?nia?!? zawiera w sobie zasadniczo ca?? Tor?, dlaczego wi?c wymawiane s? szczeg??owo pewne przykazania, kt?re przecie? zawarte s? w owym ostatnim ?przekle?stwie??
Nast?pnie ReMa stawia pytanie, ?Bo nie ma na ziemi cz?owieka sprawiedliwego,?kt?ry by [zawsze] post?powa? dobrze, a nigdy nie zgrzeszy?.? (Ksi?ga Koheleta 7:20), skoro wszyscy mamy na koncie jakie? przewinienia, znaczy to ?e wszyscy ludzie bez wyj?tku s? przekl?ci! Jakie jest znaczenie tego globalnego przekle?stwa?
d) Dlaczego potrzebne by?o, by po?o?y? kamienie a? w trzech miejscach: rzeka Jordan, Gilgal, g?ra Ebal), ?je?li bowiem powodem, by?o wyja?nienie Jehoszui dla ludu: ? Wszystkie ludy ziemi powinny pozna?, ?e pot??na jest r?ka Haszem?, czy nie wystarczy?oby,aby kamienie zosta?y umieszczone w jednym centralnym miejscu, a nie w trzech r??nych? W szczeg?lno?ci, czemu s?u?y?o umieszczenie kamieni w rzece, pod wod?, w niewidocznym miejscu, czy by?o to konieczne?
ReMa wyja?nia spraw? kamieni ?
W ramach wej?cia do Ziemi Izraela istnia?a potrzeba by uzasadni? moralne prawo ludu Izraela do posiadania tej Ziemi. Owo prawo zale?ne jest od moralnego zachowania si? ludu, bez moralnego zachowania prawo to nie istnieje. Przeznaczeniem kamieni jest reprezentowa? na wieczno??, zar?wno wobec ?narodu Izraela jak i innych narod?w na ?wiecie, co stanowi prawo Izraela do posiadania tej Ziemi ? trzymanie przykaza? od Boga, pod??anie drog? Tory i moralne zachowanie.
Dlatego te?, owe trzy pomniki z kamieni, zbudowane zosta?y w trzech miejscach odzwierciedlaj?cyh prawo Izraela do posiadania owej Ziemi, a z drugiej strony reprezentowa?y warunki dla posiadania owego prawa ? czyli trzymanie przykaza? i kroczenie drog? Haszem.
Miejsce przekroczenia rzeki Jordan i wej?cia do Izraela (1), reprezentuje prawo do wej?cia do tej Ziemi i zaj?cia jej. Gilgal (2) ? miejsce pierwszego obozowania reprezentuje prawo do mieszkania w tej Ziemi; g?ra Ebal ? reprezentuje miejsce, w kt?rym nar?d odnowi? swe przymierze z Haszem.
Zrozumia?e jest wi?c zabranie kamieni ?spod st?p kap?an?w? i umiejscowienie ich w rzece, w Gilgal i na g?rze Ebal, tak by powiedzie?: prawo do przej?cia i wej?cia do Ziemi Izraela uzale?nione jest od trzymania micwot.
**
Jaki by? cel rytua?u wypowiedzenia b?ogos?awie?stw i przekle?stw?
Rabin Remu wyja?nia ?
Przekroczenie granic Ziemi Izraela stanowi?o do?wiadczenie ca?kowitej zmiany charakteru ?ycia narodu, kt?ry wyszed? czterdzie?ci lat wcze?niej z Egiptu i b??ka? si? po pustyni. Homogeniczna dot?d grupa, zgrupowana w jednym miejscu, dowodzona przez jednego lidera, dzieli si? teraz na plemiona i plemiona te rozchodz? si? i osiedlaj? w odleg?ych od siebie miejscach. Nie istnieje ju? generalne przyw?dztwo, lider z ka?dego z plemion kieruje sam sob? i swoim stylem ?ycia. Sytuacja ta trwa? b?dzie przez nast?pne stulecia, okres s?dzi?w, a? do czas?w Kr?la Dawida, kt?ry zjednoczy wszystkie plemiona w jeden nar?d.
Dlatego w?a?nie potrzebny by? rytua?, towarzysz?cy wej?ciu do Ziemi Izraela, rytua?, kt?ry pozwoli przyswoi? narodowi ide?, ?e przymierze zawarte z Bogiem na g?rze Synaj, i odnowione na r?wninach Moabu przed wej?ciem do Ziemi, jest wa?ne r?wnie? w Izraelu, i tu, w tej Ziemi, ma ono jeszcze wi?ksze znaczenie, gdy? bez niego, nie istnieje prawo i uzasadnienie dla istnienia Izraela w tej Ziemi.
**
Dlaczego Tora wymienia w szczeg?lach przekle?stwa, a nie b?ogos?awie?stwa?
Rabin Remu odpowiada ?
B?ogos?awie?stwo to co? oczywistego. Tkwi w samym akcie stworzenia: Haszem jest dobry i chce czyni? dobro na ?wiecie. On chce b?ogos?awie?stw. Dlatego nie ma potrzeby ich wyszczeg?lnia?.
Je?li osoba, nar?d, ?wiat krocz? odpowiedni? drog? ? otrzymaj? b?ogos?awie?stwo, nie jest to nic nadzwyczajnego, nie jest to nagroda ? jest to co? osadzonego w naturze ?wiata ? B?g jest dobry i b?ogos?awi ?wiat.
Przekle?stwo nale?y wyszczegolni?, gdy? stanowi ono przekroczenie dobrej natury stworzenia. W ?yciu ludzkim istnieje pewna konieczno?? przewinienia, lecz nadal stanowi ono odst?pstwo od normy, co? wyj?tkowego. Dlatego nale?y om?wi? je w szczeg??ach.
Innymi s?owy ? b?ogos?awie?stwo to sta?a sytuacja, sytuacja normalna, sytuacja powtarzaj?ca si? i znana- nie ma wi?c potrzeby, by je rozszerza?. Przekle?stwo to sytuacja przej?ciowa, zmienna, oznaczaj?ca stan wyj?tkowy, sytuacja nie-normalna i nie znana. Dlatego te? nale?y je wyszczeg?lni?.
ReMa por?wnuje to do ?negatywnych wzmocnienie??, jakie daje doktor opornemu pacjentowi: ?je?li nie zastosuje si? pan do takiej i takiej diety, pa?ski stan chorobowy si? pogorszy…?Doktor w mniejszym stopniu podkre?la? b?dzie pozytywny wp?yw diety: ?je?li zastosuje si? pan do takiej i takiej diety, b?dzie pan ?y? d?ugo i dobrze…? ? gdy? jest to stan naturalny.
Inne przyk?ady ?
Adam i Ewa zostali ostrze?eni przed zjedzeniem owocu z drzewa wiedzy na temat dobra i z?a. Ostrze?enie mia?o prosty i negatywny charakter: ?ale z drzewa poznania dobra i z?a nie wolno ci je??, bo gdy z niego spo?yjesz, niechybnie umrzesz.? (Bereszit 2:17)
Dlaczego zamiast ostrze?enia nie da? im ?pozytywnego wzmocnienia? w stylu: ?je?li nie zjesz z drzewa poznania dobra i z?a, czeka ci? wieczne ?ycie, nie b?dzie konieczno?ci pracy, przed wami ?adne finansowe problemy, bez ?adnych problem?w zdob?dziecie ubrania, buty itd itp…?
Poniewa? to stanowi?o ich normalne ?ycie, oni to wszystko mieli, oni ?yli w niebie…Oni musieli by? ostrze?eni przed tym czego nie znali, przed tym co dla nich nie ? naturalne.
**
ReMa omawia przy tej okazji kolejne zagadnienie zwi?zane z brakiem proporcji pomi?dzy b?ogos?awie?stwami i przekle?stwami.
?B?ogos?awie?stwa i przekle?stwa? wyst?puj? w Torze dwukrotnie, w parszy Bechukotai i w parszy na ten tydzie?: ?Ki Tawo?: w parszy Bechukotai wymienionych jest 49 przekle?stw, w naszej parszy jest ich dwa razy wi?cej: 98. Obie parsze natomiast zawieraj? w sobie bardzo ma?o b?ogos?awie?stw ? obie po oko?o pi?tna?cie. Dlaczego? Czy parsze nie mog?y by by? troch? bardziej sympatyczne i mi?e i powi?kszy? liczb? b?ogos?awie?stw, na rzecz ograniczenia niekt?rych detali zwi?zanych z przekle?stwami?
Zgodnie z naszymi wcze?niejszymi rozwa?aniami, wygl?da to tak ?
B?ogos?awie?stwo to co? danego, pewnego, nie ma potrzeby by dodawa? b?ogos?awie?stwa. Przekle?stwo ? to nie jest nic oczywistego, trzeba wi?c po?wi?ci? mu wi?cej uwagi, ono nie istnieje w spos?b naturalny.
Tak?e je?li chodzi o b?ogos?awie?stwa, kt?re s? wspomniane w Torze? – twierdzi ReMa (zgodnie z Rambanem) ? nie stanowi? one nagrody za dobre uczynki, czy te? wynagrodzenie za wype?nianie micwot czy kroczenie drog? Tory, lecz stanowi?? one warunki, dla wype?niania przez Izrael micwot w spokoju ducha, w pokoju dla swego kraju i w ekonomicznym dobrobycie. Stanowi? one opis normalnego ?ycia, normalnej rzeczywisto?ci, a nie sytuacj? bed?c? konsekwencj? dobrych uczynk?w ? tak twierdzi Rabin Remu.
**
Dlaczego wymienione zosta?y szczeg??owo w?asnie te przewinienia, a nie inne?
Rabin Remu wyja?nia, i? przewinienia te reprezentuj? symptomy prawdziwego za?amania wiary lub moralno?ci danego cz?owieka.
Wyja?nijmy ?
Filozofowie ju? przed setkami lat spierali si? na temat tego, na ile istotna jest ?ydowska wiara. Majmonides, jak wiemy, policzy? trzyna?cie zasad wiary, inni podawali inn? liczb?. Filon z Aleksandrii policzy? pi?? zasad, Rabin Hananel ? 4, Rabin Sadia Gaon ? 10, Rabin Hasdai Crescas ustanowi? sze?? zasad, Rabin Josef Albo ? 3, Don Itzchak Abarbanel uzna? i? istnieje jedynie jedna zasadnicza zasada (?stworzenie?): istniej? te? inne opinie. ReMa odwo?uje si? zasadniczodo? opinii Rabina Albo, autora ksi?gi ?Zasady?, twierdz?cego, i? istniej? trzy podstawowe zasady wiary: w istnienie Haszem, Opatrzno?ci i Tory z Niebios; z tym, ?e Rabin Remu uwa?a, i? zasady te obejmuj? te? pod-zasady, i w ten spos?b dochodzi on do jedenastu zasad wiary.
ReMa opiera sw? opini? na Talmudzie, traktat Makot, kt?ry tak opowiada? –
?R. Simlai podczas kazania powiedzia?: sze??set trzyna?cie przykaza? zosta?o przekazanych Moj?eszowi … Przyszed? Dawid i zredukowa?je do jedenastu zasad (tzn, zredukowa? do jedenastu cn?t g??wnych), jak napisane jest: ?Psalm. Dawidowy. Kto b?dzie przebywa? w Twym przybytku, Haszem,?kto zamieszka na Twojej ?wi?tej g?rze?? Ten, kt?ry post?puje bez skazy, dzia?a sprawiedliwie,?a m?wi prawd? w swoim sercu??i nie rzuca oszczerstw swym j?zykiem;?ten, kt?ry nie czyni bli?niemu nic z?ego?i nie ubli?a swemu s?siadowi; ?kto z?oczy?c? uwa?a za godnego wzgardy,
a szanuje tego, kto si? boi Haszem;?ten, kto dotrzyma, cho? przysi?g? ze swoim uszczerbkiem;??ten, kto nie daje swoich pieni?dzy na lichw??i nie da si? przekupi? przeciw niewinnemu.Kto tak post?puje, nigdy si? nie zachwieje.?? (Tehilim 15). (Makot 23b-24a)
*
Gemara dalej kontynuuje, redukuj?c i redukuj?c ?
?…Isaiah przyszed? i zredukowa? do sze?ciu zasad…Mica przyszed? i zredukowa? do trzech zasad…Ale to by? Habakuk, kt?ry przyszed? i podsumowa? je do jednej zasady, jak powiedziane jest: ?A sprawiedliwy ?y? b?dzie dzi?ki swej wierze? (Ksi?ga Habakuka 2:4). (Makot 24a)
*
Jedena?cie cn?t g?ownych, na ktorych osadzi? Kr?l Dawid ca?y judaizm, stoj? naprzeciw jedenastu zasad wiary.
Jedena?cie ?przekle?stw? i ?b?ogos?awie?stw?, wypowiadanych na g?rze Geryzym i na g?rze Ebal, stanowi?cych ostrze?enie przed pewnym dzia?aniem, zasadniczo s? one ostrze?eniami moralnymi, i koresponduj? z jedenastoma zasadami wiary, na kt?rych opiera si? ca?y judaizm.
Rabin Remu wyja?nia jak ka?dy z owych jedenastu ?przekle?stw? zwi?zany jest z odpowiadaj?c? mu jedn? z jedenastu zasad wiary, i jak przekle?stwo to jest rezultatem defektu? moralno?ci, prowadz?cym do? pope?nienia przewinienia. Nie b?dziemy jednak omawia? specyficznie jak si? to dzieje. No dobrze, jeden przyk?ad ?
Napisane jest w wersecie numer 24 ? ?Przekl?ty, kto zabija bli?niego swego potajemnie!? (Dwarim 27:24)
?Przekle?stwo? to stanowi symptom braku wiary w Opatrzno?? Haszem obejmuj?c? czyny cz?owieka. Przest?pca wierzy, ?e zostanie ukarany jedynie, za co? uczynionego publicznie, i nie wierzy, ?e B?g widzi, to co cz?owiek ten czyni w ukryciu, pozwala sobie wi?c on na pope?nienie przewinienia w tajemnicy, zak?adaj?c ?e nikt nie widzi jego czynu. On nie wie, ?e: ?Czy mo?e si? cz?owiek ukry? w zakamarkach,?tak bym go nie widzia?? – wyrocznia Haszem? (Ksi?ga Jeremiasza 23:24), ?wszystko-widz?ce oko i wszystko-s?ysz?ce ucho, i zapis wszystkich twoich dzia?a??. (Avot 2:1)
**
Trzecie pytanie dotyczy?o ostatniego przekle?stwa: ?Przekl?ty, kto nie dotrzyma s??w zakonu tego, aby je spe?nia?!? (werset 26)
ReMa wyja?nia ?
Po tym, jak Tora przedstawi?a jedena?cie zasad wiary, maj?cych wymiar moralny i wymiar praktyczny (dzia?a? cz?owieka), nasuwa si? analogia ze wszystkimi micwami Tory, spo?r?d ktorych wszystkie s? wyrazem wiary w Haszem.
Do takiego w?a?nie sprawiedliwego, kt?ry ?yje stosuj?c si? do jedenastu zasad wiary, odnosi si? werset proroka Habakuka: ?sprawiedliwy ?y? b?dzie dzi?ki swej wierze? (Habakuk 2:4); on bowiem ?y? b?dzie moralnie i nie pope?ni przewinienia w ?adnej z tych zasad, on otrzyma wszystkie dwana?cie ?b?ogos?awie?stw?.
(Na podstawie ?ksi?gi Torat Haola? autorstwa Rabina Remu, cz??? 3, rozdzia? 78)